Δημήτρης
Δαλάτσης
Η παράδοση του εορτασμού της πανηγύρεως
της 29ης Αυγούστου, ημέρα κατά την οποία εορτάζεται η
αποτομή της Τίμιας Κεφαλής του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και
Βαπτιστή, χάνεται βαθιά μέσα στο χρόνο. Αποτελεί μία παράδοση πολλών
αιώνων και είναι η μεγαλύτερη γιορτή των Αρβανιτών της Θράκης.
Οι
ρίζες αυτού του εορτασμού βρίσκονται στα βάθη της ιστορίας και μπορούν να
εντοπιστούν στον 16ο αιώνα, εποχή κατά την οποία οι Αρβανίτες
της Θράκης ζούσαν στην Βόρειο Ήπειρο (στο Βιθκούκι, στην Κιουτέζα και στο
Κιάφσεζ). Ίσως η μεγάλη αυτή γιορτή να σχετίζεται με την ξακουστή
μονή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στην Μοσχόπολη, κοντά στο Βιθκούκι: «Εις ημίωρον από της πόλεως απόστασιν προς
Β. εν μαγευτικωτάτη τοποθεσία, εν μέσω υψικαρήνων δένδρων και κελαριζόντων
υδάτων, κείται η επ’ονόματι του Προφήτου Προδρόμου και Βαπτιστού Ιωάννου
τιμωμένη Μονή.[…] Την 24 Ιουνίου εορτήν των Γενεθλίων του Τιμίου Προδρόμου
τελεί την επέτειον αυτής πανήγυριν, εις ην συρρέουσιν εκ των περιχώρων διάφοροι
προσκυνηταί μεταξύ των οποίων και πολλοί Μουσουλμάνοι ιδίως Μουσουλμανίδες μετά
πολλής ευλαβείας και ανυπόδητοι εισερχόμεναι εις τον ναό. Η Μονή αύτη ιδρύθη το
1634 ως δηλούται εκ τινός εκεί κώδικος […]».[1]
Η μονή του
Ιωάννου Προδρόμου είναι ο τόπος προσκυνήματος της ευρύτερης περιοχής
και καθιστά τη Μοσχόπολη θρησκευτικό κέντρο. Είναι αξιοσημείωτο ότι
οι Αρβανίτες της πρώτης μετανάστευσης ίδρυσαν στο Ζαλούφι ομώνυμη
εκκλησία[2] και αυτοί της δεύτερης ιδρύουν ομώνυμο
μοναστήρι ανάμεσα στα χωριά Κιουτέζα (Ιμπρίκ Τεπέ) και
Βιθκούκι (Σουλτάνκιοϊ).[3] Αυτό σημαίνει ότι ίσως κάποια
εκκλησία -αν όχι η ομώνυμη μονή της Μοσχοπόλεως- να υπήρχε προς τιμήν του
Ιωάννου του Προδρόμου στο Βιθκούκι. Βέβαια, όπως θα δούμε αμέσως μετά, τέτοια
εκκλησία δεν διασώζεται στο Βιθκούκι και ίσως να υπήρχε κάποια πολύ παλιά
εκκλησία, από τη βυζαντινή εποχή, αν και κάτι τέτοιο θα ήταν γνωστό. Με την
παραδοχή ότι η μετανάστευση των Ζαλουφιωτών χρονολογείται στα 1566
και με συνυπολογισμό του ότι η μονή του Ιωάνννου του Προδρόμου στη
Μοσχόπολη ιδρύθηκε αρκετά μετά, το 1634, το πιο πιθανό είναι να υπήρξε
πριν από τη μονή της Μοσχοπόλεως κάποια παλαιότερη εκκλησία ή μονή με αυτό
το όνομα και η οποία να επηρέασε καταλυτικά όλη την ευρύτερη περιοχή και τους
κατοίκους της.[4] Η ισχυρή παράδοση, όσον αφορά την
ονοματοδοσία των πολιούχων ναών, συνεχίστηκε και μετά το
1922, καθώς εκκλησία προς τιμήν του Ιωάννου του Προδρόμου χτίστηκε στο
Τυχερό και στο Χειμώνιο Έβρου.[5] Και οι δύο αυτές εκκλησίες
πανηγυρίζουν στις 29 Αυγούστου. Η διαφορά της μονής της Μοσχοπόλεως με
αυτή του Ιμπρίκ Τεπέ/Σουλτάνκιοϊ είναι ότι η πρώτη πανηγύριζε
στις 24 Ιουνίου, στα γενέθλια του Τιμίου Προδρόμου, ενώ η δεύτερη στις 29
Αυγούστου, στην αποτομή της κεφαλής του Αγίου.
Στο Βιθκούκι δεν
υπήρχε εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και ο
Σκενδέρης αναφέρει ότι στη δικαιοδοσία του Βιθκουκίου υπήρχε η μονή των 12
Αποστόλων: «Η κωμόπολις σήμερον
αποτελείται εκ τριών συνοικιών, με αρκετά ευρύχωρους και μεγαλοπρεπείς ναούς,
υπό την δικαιοδοσίαν της δε έχει την περιώνυμον Μονήν των 12 Αποστόλων, όπου
κατά την ημέραν της μνήμης τελείται πανή-γυρις, εις την οποίαν συρρέουν όλα τα
περίχωρα».[6] Την ανάμνηση της πανηγύρεως του
Βιθκουκίου φέρνουν μαζί τους οι Μανδριτσιώτες[7] οι οποίοι αν και έχουν ως
πολιούχο τον Άγιο Δημήτριο, εν τούτοις, γιορτάζουν επίσημα και την εορτή των
Αγίων Αποστόλων στις 29 και 30 Ιουνίου.[8]
Οι μετακινηθέντες
στην Ανατολική Θράκη Αρβανίτες ανήγειραν στο Ιμπρίκ Τεπέ (Κιουτέζα) την
εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και στο Σουλτάνκιοϊ (Βιθκούκι) της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ενώ ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ανηγέρθη και στο
Τύχιο (Τυχερό) από τους Αρβανίτες του Σουλτάνκιοϊ μετά το 1922. Με
βάση τη λαϊκή παράδοση που καταγράφει Καβανόζης, υπήρχε στην ευρύτερη περιοχή
του Βιθκουκίου και της Κιουτέζας, στην Ήπειρο, ναός προς τιμήν του Αγίου
Ιωάννου του Προδρόμου: «Ο
πληθυσμός των δύο χωριών της Β.Ηπείρου, Κιουτέζα […] και
Βυθ-κούκι […], -απ’ότι μας διηγήθηκαν παππούδες γεννημένοι προ του 1900-
μετακινήθηκε ομαδικά για την Ανατ.Θράκη. Τη χριστιανική γιορτή αυτή της
Αποτομής της κεφαλής του Ι.Προδρόμου γιόρταζαν στα ανωτέρω χωριά και μαζί τους
έφεραν την εικόνα του Αγίου.[…] Όμως, οι γνώμες διαφέρουν στο πως βρέθηκε η
εικόνα[…]».[9] Δεδομένου
ότι στο Βιθκούκι δεν μνημονεύεται εκκλησία προς τιμήν του Ιωάννου του
Προδρόμου, είναι πιθανόν τέτοιος ναός ή μονή να υπήρχε στην
Κιουτέζα.
Για το μικρό
μοναστήρι (μονύδριο) του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου που βρισκόταν μεταξύ του
Ιμπρίκ Τεπέ και του Σουλτάνκιοϊ στην Ανατολική Θράκη, διαβάζουμε σε έκθεση της
Μητροπόλεως Ηρακλείας και Ραιδεστού: «Σουλτάνκιοϊ. Κάτοικοι 2.400 ομιλούντες την ελληνικήν και αλβανικήν.
Εκκλησία: Κοίμησις Θεοτόκου, κτισθείσα τω 1841. Ιερείς Γεώργιος, Γεώργιος και
Κώστας. Ενοριακόν μονήδριον μετ’ Αγιάσματος επ’ονόματι της Αποτομής του
Προδρόμου συνέστη από τινών ετών, ένθα τελείται πανήγυρις ετησίως, το δε
μονήδριον συντειρείται εκ των κατοίκων Σουλτάν-κιοϊ και Ιμπρίκ τεπέ, οίτινες
και διευθύνουσι τούτο».[10]
Οι Αρβανίτες της
Ανατολικής Θράκης μετακινούνται μέσα σε δραματικές συνθήκες τον Οκτώβριο του
1922 προς τα δυτικά του Έβρου. Παρά τη μεγάλη πίκρα που εγκαταλείπουν τις
εστίες τους και τις περιουσίες τους, παρά την έντονη απογοήτευση, την
εξαθλίωση, την πείνα και την απίστευτη φτώχεια τους, αφού αντιλαμβάνονται ότι
μέσα στον πανικό της προσφυγιάς και του ξεριζωμού δεν πρόλαβαν να πάρουν τις
εικόνες των εκκλησιών τους, επιστρέφουν κρυφά και με κίνδυνο της ζωής τους
παίρνουν την εικόνα του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου τιμώντας την ιστορία τους
και τις παραδόσεις αιώνων. Οι Αρβανίτες της βόρειας Θράκης φεύγουν από το
Χειμώνιο και επιστρέφουν στο Μεγάλο Ζαλούφι: «Προθεσμία για μεταφορά υπάρχει ακόμη μερικές μέρες που τελειώνει
επισήμως στις 15 Οκτωβρίου. Μα ουσιαστικά είχε τελειώσει, διότι οι Τούρκοι
έχουν πιάσει σχεδόν όλα τα χωριά και τους δρόμους και υπάρχει φόβος και για
δολοφονίες όσων τολμήσουν να ξαναπάνε. Η ιστορία μας δεν πρέπει να παραλείψει
την τολμηρή πράξη των παλληκαριών Μπιμπισίδη Πέτρου, Στεργίου Χριστοφορίδη και
Δημητρίου Μενεξόπουλου. Με φόβο της ζωής τους ζεύουν την βοϊδάμαξα, περνούν το
ποτάμι ευθεία και κόβουν για το Ζαλούφι. Στα σπίτια τους είχαν ακόμη δικά τους
πράγματα, αλλά αυτοί πάνε για να πάρουν ότι μπορούν από την εγκαταλελειμμένη
εκκλησία. Και πράγματι φθάνουν στο εγκαταλελειμμένο Ζαλούφι. Συναντούν
Τούρκους, άλλοι δεν τους μιλούν, άλλοι τους απειλούν, αυτοί την δουλειά τους.
Ξηλώνουν όλες τις εικόνες, παίρνουν τα βιβλία, όλα τα άγια. Παίρνουν ότι εύκολο
να φορτωθεί στην βοϊδάμαξα. Περισσότερο που τους κουράζει είναι η καμπάνα που
μετά δυσκολίας την κατεβάζουν, την φορτώνουν και φεύγουν χωρίς να πάθει κανένας
κακό και φθάνουν στο χωριό. Μέχρι σήμερα όλα αυτά, καμπάνες, εικόνες, ιερά
άμφια, προσκυνητάρια κ.λπ. βρίσκονται στην εκκλησία του Ν.Χειμωνίου».[11]
Οι Αρβανίτες της νότιας Θράκης επιστρέφουν και
αυτοί για να πάρουν την εικόνα του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου από απέναντι:
«[…]και φέραμε την θαυματουργή εικόνα του αγίου εδώ. Αλλά την φέραμε
κρυφά από τους Τούρκους. Ένας παππούς, Δαλάτσης λεγότανε, ήταν δραστήριος και
πήγε κρυφά με το γαϊδουράκι του και πήρε την εικόνα από το μοναστήρι και πέρασε
το ποτάμι και έφερε την εικόνα εδώ στο Χάντζας. Και όταν ήρθαμε εδώ στο Τυχερό,
την φέραμε πάλι εδώ».[12]
Ο εορτασμός της 29ης Αυγούστου
αποτελεί έναν ετήσιο φόρο τιμής στη μνήμη των προγόνων μας. Είναι
μία πράξη σεβασμού και μνήμης. Είναι μία νοητή λεπτή κλωστή που ξεκινά από
τα καμπαναριά των ψηλών βουνών της Βορείου Ηπείρου, φτάνει στις ερειπωμένες και
κατεστραμμένες εκκλησιές της Ανατολικής Θράκης και καταλήγει στις σημερινές
εκκλησίες του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο Νέο Χειμώνιο και στο Τυχερό
Έβρου. Το δικαίωμα στην ιστορική μνήμη και η τήρηση των παραδόσεων των προγόνων
μας αποτελούν μία μεγάλη παρακαταθήκη. Κυρίως όμως είναι ένα μεγάλο χρέος για
όλους μας. Χρέος και βαρύ φορτίο που όπως το παραλάβαμε από τους παππούδες και
τους γονείς μας, με το ίδιο δέος και τον ίδιο σεβασμό πρέπει να το παραδώσουμε
στις επόμενες γενιές.
Δημήτρης
Δαλάτσης
29.8.2012
[1] Κωνσταντίνος
Σκενδέρης, Ιστορία της Αρχαίας
και συγχρόνου Μοσχοπόλεως μετά περιγραφής πάντων των υπό διάφορα καθεστώτα
γεγονότων, της αρχιεπισκοπής Αχριδών, των εν τω κρυπτώ χριστιανών Σπαθιωτών,
του βορειοηπειρωτικού αγώνος, της τελευταίας αυτής καταστροφής κτλ.,
Αθήνα 1928 (β’έκδ.), σσ.49,52. Στην κτητορική επιγραφή του ναού γράφει: «Ανεκαινήσθι ο Θείος και πάνσεπτος ναός
ούτος διά συνδρομίς και εξόδων του τιμιοτάτου και ευγενεστάτου άρχοντος
Κυρ.Κυρ.Γεωργίου Γκούτζο επί έτους ΖΡΜ 1632[…]» ([1] Θεόφραστος
Γεωργιάδης, Μοσχόπολις,
Αθήνα 1975, σ.35). «Εκ των
μαρτυριών του κώδικος και άλλων στοιχείων φαίνεται ότι οι πρώτοι κτίτορες
υπήρξαν οι αείμνηστοι Γεώργιος Γκούρτζιας, Μιχάλης Μελιγγέρης και ο Ιερομόναχος
Αντώνιος Σιπισχιώτης, οι οποίοι εξ ευλαβείας κινούμενοι έθεσαν τα πρώτα θεμέλια
αυτού το 1634» (ό.π., σ.36).
[2] Γεώργιος Τολίδης, Αναμνήσεις από την Ανατολικήν Θράκην. Το
Μεγάλο Ζαλούφι, στο Αρχείο
Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού (38) 1975, σσ.187,204.
[3] Το μοναστήρι
στην Ανατολική Θράκη χτίστηκε γύρω στα 1850 (Δημήτριος Καβανόζης, Το χωριό μου, Τυχερό Έβρου 2005, σ.73). Η παράδοση συνδέει το
χτίσιμο του μοναστηριού με θαύμα (ίαση του τυφλού γιου ενός πλούσιου Αρβανίτη,
του Ντουμπόλη, και χτίσιμο του μοναστηριού με δικά του έξοδα) που συνέβη στην
περιοχή (Καβανόζης, ό.π., σσ.70-74. Ευάγγελος Αυδίκος, Από τη Μαρίτσα στον Έβρο. Πολιτισμικές συγκλίσεις και αποκλίσεις σε μια
παρέβρια περιοχή. Δήμος Τυχερού (οικισμοί Τυχερού-Φυλακτού), Αλεξανδρούπολη
199, σ.27).
[4] Στον ίδιο χώρο, πριν χτισθεί η μονή στη
Μοσχόπολη, εγκαταστάθηκε γύρω στα 1630 κάποιος ιερεύς, ονόματι παπα-Ιωάννης, ο
οποίος μετά τη χηρεία του απεφάσισε να ασκητέψει. Σύμφωνα με τον κώδικα της
μονής, η ιερά μονή του Τιμίου Προδρόμου ιδρύθηκε το έτος 1634: «επί έτους αχλδ’ εθεμελιώθη ο ναός του
τιμίου ενδόξου Προφήτου και Βαπτιστού Ιωάννου εν μηνί Ιουλίω 14, ημέρα
Παρασκευή και πρώτος κτήτωρ καθηγούμενος κυρ Αντώνιος Ιερομόναχος» (Μιχαήλ
Γ.Τρίτος, Μοναστήρια της Βορείου
Ηπείρου, στο Ευάγγελος Π.Λέκκος, Τα ελληνικά μοναστήρια, τόμ.2ος, Αθήνα 1996, σ.197).
Σε μεγαλύτερη γεωγραφική ακτίνα υπήρχε η μονή του Προδρόμου στο νησί
των Ιωαννίνων και αντίστοιχη ομώνυμη μονή στο Βέρμιο της
Βέροιας (Κ.Βακαλόπουλος, Ιστορία
του βόρειου Ελληνισμού, Ήπειρος, Θεσσαλονίκη 1992, σσ.62-3). Επίσης
ομώνυμη εκκλησία χτίστηκε το 1727 στην Καστοριά.
[5] «Στις 25 Ιουλίου του 1933 άρχισαν να χτίζουν την εκκλησία (σ.σ. στο
Χειμώνιο) και στα θεμέλια έγινε αγιασμός. Μέχρι ναρθεί ο χειμώνας, η Εκκλησία
σκεπάστηκε με πέτρα και ασβέστη. Τον χειμώνα την γέμισαν με χώμα και έκαναν
οροφή με τον Παντοκράτορα, στην μέση το Δεσποτικό και το τέμπλο. Το Πάσχα του
1934 η Εκκλησία ήταν έτοιμη να λειτουργήσει. Κάθε δεύτερη Κυριακή ερχόταν παπάς
από το χωριό Σοφικό. Πάνω από τις πόρτες της Εκκλησίας υπήρχε μια επιγραφή με
τσιμεντένια γράμματα που έγραφε: Αποτομή Ιωάννου Προδρόμου» (Χρήστος
Ρουσσόπουλος, Μεγάλο Ζαλούφι
(Αν.Θράκης),Θεσσαλονίκη 1977 (β’ έκδ.), σ.90). Για τον Αγ.Ιωάννη Τυχερού
και το πανηγύρι βλ. Αυδίκος, ό.π., σσ.177-87.
[7] «Παρ’όλον που τα πρόβατα ήταν λιγοστά, έπρεπε απαραίτητα να βρεθούν τα
καλοθρεμένα κριάρια, μανάρια και ευνουχισμένα, δια να υπάρχουν άφθονα την
εορτήν των Αγίων Αποστόλων -29 και 30 Ιουνίου- που τα προτιμούσε όλος ο κόσμος,
διότι το σπεσιαλιτέ φαγητόν της εορτής αυτής ήταν το κριάρι στον φούρνο ή με
–ζαρζαβάτι- λαχανικά της εποχής» (Απόστολος Μαϊκίδης, Μανδρίτσα, Η κωμόπολις που έσβυσε,
Σημειώσεις-Αναμνήσεις-Παραδόσεις, περιληπτική περιγραφή των χωριών της
περιφερείας Ορτάκιοϊ, Θεσσαλονίκη 1972, σ.30).
[10] Υποπροξενείο Ραιδεστού, Αρ.Πρωτ.166/19.7.1904 (κοινοποίηση της εκθέσεως της Μητροπόλεως Ηρακλείας και Ραιδεστού από το
Υποπροξενείο Ραιδεστού στο Υπουργείο Εξωτερικών). Αρχείο Υπουργείου
Εξωτερικών (Α.Υ.Ε.) 1904, Φ.
ΚΒ’ α.α.κ.’(67). Προξενικά Αρχεία
Θράκης. Επιμελητής έκδοσης: Γεωργαντζής Πέτρος. 4 τόμ. Ξάνθη, 1998-2001,
τόμ.Β’,σ.430. Παρατίθεται στο Δαλάτσης, ό.π., τόμ.Α’, σ.167.
1 σχόλιο:
μπραβο. σοβαρή έρευνα μπραβο Δημήτρη Δαλάτση
Δημοσίευση σχολίου